Κορωνοϊός και ψυχική υγεία

Καθώς εξελίσσεται η πανδημία, έχουμε πλέον και επίσημα ερευνητικά δεδομένα από τον ελληνικό χώρο.

Μελέτη του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης υπό τον καθηγητή ψυχιατρικής Κ.Φουντουλάκη, κατά τη διάρκεια του πρώτου lockdown την άνοιξη σε δείγμα ελληνικού πληθυσμού που δημοσιεύτηκε πρόσφατα στο περιοδικό Journal of Affective Disorders απεικονίζει με συγκεκριμένα στοιχεία την κατάσταση της ψυχικής υγείας στην Ελλάδα.

Κατάθλιψη, άγχος & σκέψεις αυτοκαταστροφής βρέθηκαν σε υψηλά επίπεδα. Επιπλέον στην έρευνα βρέθηκε υψηλότατο ποσοστό πίστης σε συνωμοσιολογικές θεωρίες σε ποσοστό 50% περίπου των συμμετεχόντων. Τα στοιχεία επιβεβαιώνουν ουσιαστικά την κλινική εμπειρία, αλλά και την ανησυχία που υπήρξε εξαρχής μεταξύ των ειδικών για την αρνητική επίδραση της πανδημίας covid-19 και του lockdown στην ψυχική κατάσταση αρκετών συνανθρώπων μας.

Η μελέτη περιέχει αρκετά ενδιαφέροντα στοιχεία.

Βασικά ευρήματα είναι:

• Η κλινική κατάθλιψη ήταν παρούσα στο 9,31%
• Σοβαρή δυσφορία υπήρχε στο 8,5%
• Συναισθήματα άγχους και κατάθλιψης ήταν παρόντα σε περισσότερο από 40%.
• Το 23,31% παρουσίασε υποτροπή κατάθλιψης
• 8,96% των περιπτώσεων χωρίς προηγούμενο ιστορικό, εκδήλωσαν πρώτο καταθλιπτικό επεισόδιο σε αυτή την περίοδο
• Η πίστη στις θεωρίες συνωμοσίας ήταν ευρέως διαδεδομένη, με, κατά μέσο όρο, τουλάχιστον τις μισές περιπτώσεις να δέχονται διάφορες παρανοήσεις.
• Η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας φαίνεται να σχετίζεται με το distress και την κατάθλιψη ως μηχανισμός άμυνας απέναντι τους.

Άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία της έρευνας αποτελούν:

• Ανευρίσκεται βελτίωση του άγχους σε ένα μικρό ποσοστό του δείγματος.
• Λιγότερες συγκρούσεις και καλύτερη ποιότητα σχέσεων στην οικογένεια σχετίζονται απρόσμενα με υψηλότερα ποσοστά κατάθλιψης, άγχους και αυτοκτονικών σκέψεων. Αυτό φαίνεται να σχετίζεται με την ύπαρξη μεγαλύτερου φόβου για πιθανή απώλεια, αλλά και μεγαλύτερο αίσθημα ευθύνης για την προστασία των δικών μας ανθρώπων.

Πηγή : Self-reported changes in anxiety, depression and suicidality during the COVID-19 lockdown in Greece

Σύμφωνα με τον Ψυχίατρο – Ψυχοθεραπευτή κ. Σπύρο Καλημέρη, αντίστοιχα στοιχεία υπάρχουν για την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή: «Ήδη μελέτες που έχουν αρχίσει να δημοσιεύονται φέτος μετά την έναρξη της πανδημίας επιβεβαιώνουν εύλογες προσδοκίες των ειδικών σχετικά με το αν και κατά πόσο θα επηρεάσει συνανθρώπους μας με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή. Σε ποσοστά που κυμαίνονται ανάλογα με τη μελέτη 30% ως και 60% τα ευρήματα αφορούν επιδείνωση των προϋπαρχόντων συμπτωμάτων, αλλά και εμφάνιση νέων με βασική διάσταση ως αναμένεται αυτή της καθαριότητας και του πλυσίματος χεριών».

Ο κ. Καλημέρης σημειώνει ότι η αβεβαιότητα είναι ένα αναπόφευκτο κομμάτι της ζωής μας: «Πολλοί από μας συνήθως δεν το αντιλαμβανόμαστε σε πόσες μικρές ή μεγάλες καταστάσεις της καθημερινότητάς μας υπάρχει αβεβαιότητα. Ενδεχομένως αυτό να είναι και προστατευτικό, ενδεχομένως να έχει να κάνει και με την κυριάρχηση του κινήτρου για ζωή. Η αλήθεια είναι ότι οι άνθρωποι διαφέρουμε αρκετά στο πόσο μας επηρεάζουν οι αβεβαιότητες της ζωής. Ορισμένοι αρέσκονται να παίρνουν ρίσκα και να ζουν απρόβλεπτη ζωή, ενώ άλλοι στην αντίθετη πλευρά της καμπύλης αγχώνονται ιδιαίτερα από το πόσα πράγματα δεν μπορούν να ελέγξουν ζώντας με πολύ προσοχή και υπερβολικές προφυλάξεις. Και βέβαια πολλοί βρίσκονται κάπου στη μέση».

Σχετικά με την πανδημία του κορωνοϊού, ο κ. Καλημέρης εξηγεί ότι συντέλεσε στην ανάδειξη των αβεβαιοτήτων της ύπαρξης, αποτελώντας μια απειλή για το σημαντικότερο αγαθό που έχει ο καθένας μας, την ίδια του τη ζωή: «Αποτελεί ίσως ένα κορυφαίο παράδειγμα του γεγονότος ότι η αβεβαιότητα και η αδυναμία πλήρους ελέγχου είναι διαχρονικό συστατικό της ζωής από την ίδια την απαρχή της. Στην πορεία και καθώς τα μέτρα προστασίας εφαρμόστηκαν προστατεύοντας τις ζωές των περισσότερων, άλλες απειλές αναδύθηκαν π.χ. όσον αφορά τις σχέσεις μας, την εργασία, την οικονομική μας κατάσταση, αλλά και την ψυχική και σωματική μας υγεία. Η ζωή μας άλλαξε για ένα μεγάλο διάστημα. Και ίσως θα είναι κάπως διαφορετική στο εξής, καθώς ο κορωνοϊός συνεχίζει και υπάρχει και θα αποτελεί μια διαρκή απειλή μέχρι να μπορέσει η ιατρική επιστήμη να τον αντιμετωπίσει αποτελεσματικά».

Είναι ίσως πυρηνικό χαρακτηριστικό του ανθρώπου να κυνηγά την ασφάλεια:

«Όσο και αν θέλουμε να νομίζουμε ότι ο έλεγχός μας πάνω στη ζωή είναι μεγάλος, στην πραγματικότητα αποδεχόμαστε συνειδητά ή ασυνείδητα το αντίθετο κάθε μέρα που περνάει. Κάθε φορά που διασχίζουμε το δρόμο εμπιστευόμαστε ότι κανένα αμάξι δε θα περάσει το κόκκινο να μας χτυπήσει. Οδηγούμε αμάξια και μηχανές, αλλά δεν υπάρχει πάντα μια πιθανότητα ακόμη και εμείς να είμαστε πάντα προσεκτικοί να μας χτυπήσει κάποιος απρόσεκτος. Υπάρχει αβεβαιότητα στο τι καιρό θα κάνει, στον τρόπο διατροφής μας, στο αν θα τραυματιστούμε καθώς περπατάμε ή ασκούμαστε και ούτω καθεξής. Οι πιθανότητες όμως είναι μικρές κι έτσι συνεχίζουμε. Επίσης υπάρχει σημαντική αβεβαιότητα σε μικρές ή μεγάλες αποφάσεις που λαμβάνουμε. Αποφασίζοντας π.χ. να αφήσουμε μια εργασία για μια άλλη δε γνωρίζουμε την τελική έκβαση.

Ένας μηχανισμός που αρκετοί άνθρωποι επιστρατεύουν προς αντιμετώπιση της αίσθησης αβεβαιότητας είναι η ανησυχία. Το να σκέφτονται δηλαδή συνέχεια αρνητικά σενάρια που μπορεί να τύχουν έτσι ώστε να βρουν τρόπο να προστατευτούν από αυτά. Αυτή όμως η στάση ζωής αν επικρατήσει εμποδίζει τον άνθρωπο να ζήσει και να βιώσει ευχαρίστηση και ικανοποίηση γιατί πολύ απλά η ανησυχία κυριαρχεί στο μυαλό του μην αφήνοντας χώρο για αυτά ή οτιδήποτε άλλο».

Οι συνθήκες που έχουν δημιουργηθεί από την πανδημία του κορωνοϊού πυροδοτούν ή επιδεινώνουν αναπόφευκτα σε έναν ευρύ αριθμό συνανθρώπων μας άγχος που συνδέεται με σκέψεις και πεποιθήσεις με τα εξής βασικά χαρακτηριστικά:

• Ανησυχία
• Αβεβαιότητα
• Καταστροφοποίηση
• Έλεγχος

Τα παραπάνω βιώνονται σε ποικίλο βαθμό έντασης και συχνότητας προκαλώντας άγχος ανάλογα και με την προσωπικότητα, την ψυχοσύνθεση ή την πρότερη ψυχοπαθολογία του καθενός. Εντέλει, ενώ ο φόβος, το άγχος και η ανησυχία έχουν προστατευτικό χαρακτήρα για τον άνθρωπο εξυπηρετώντας μηχανισμούς επιβίωσης, σε πολλούς μπορεί να αποκτήσουν τόσο μεγάλη ένταση, διάρκεια και συχνότητα, ώστε να καθίσταται απαραίτητη η συμβολή ειδικού ψυχιάτρου ή ψυχολόγου για την αντιμετώπισή τους.

Ορισμένες σχετικές ιδέες οι οποίες μπορεί να επικρατούν στο μυαλό μας συνειδητά ή ασυνείδητα είναι οι εξής:

• Μπορεί να συμβεί κάτι κακό
• Κι αν συμβεί κάτι κακό;
• Το ξέρω ότι δεν είναι πιθανό, αν όμως συμβεί;
• Είναι κακό να μην ξέρω
• Πρέπει οπωσδήποτε να ξέρω, αλλιώς θα την πάθω
• Πρέπει να είμαι 100% σίγουρος , αλλιώς κινδυνεύω
• Ο μόνος τρόπος να τα βγάλω πέρα είναι έχω τον έλεγχο
• Πώς θα ζήσω αν δεν ξέρω
• Μπορώ να ξέρω πάντα
• Αν ανησυχώ συνέχεια για το καθετί, όλα θα εξελιχθούν ομαλά
• Μόνο αν τα ξέρω όλα θα πάψω να ανησυχώ
• Δεν μπορώ να σταματήσω να ανησυχώ
• Μέχρι στιγμής υπάρχουν γνωστά & άγνωστα στοιχεία για τη νόσο.

Ας δούμε κάποιες χαρακτηριστικές φράσεις γεμάτες αβεβαιότητα και καταστροφοποίηση που μπορεί να περνούν με μικρές παραλλαγές από το μυαλό των περισσότερων σε αυτή την περίοδο, έτσι όπως μας τις μεταφέρει ο τον Ψυχίατρος – Ψυχοθεραπευτής κ. Σπύρος Καλημέρης:

• Αν κολλήσω κορωνοϊό θα πεθάνω
• Αν έχω κορωνοϊό και δεν το ξέρω θα κολλήσω τους δικούς μου και θα πεθάνουν
• Πότε θα ξαναδώ τους δικούς μου από κοντά;
• Θέλω να φοράω μάσκα, αλλά μου προκαλεί δυσφορία
• Θέλω να είμαι σίγουρος ότι δε θα κολλήσω ποτέ κορωνοϊό
• Κι αν δε βγει θεραπεία/εμβόλιο για τον κορωνοϊό;
• Δε θα βγω καθόλου από το σπίτι μου για να είμαι σίγουρος ότι δε θα νοσήσω
• Πως θ’ αντέξω συνέχεια στο σπίτι;
• Αν έχω βήχα ή πυρετό έχω σίγουρα κορωνοϊό
• Αν αρρωστήσω από κάτι σοβαρό, μήπως θα κολλήσω κορωνοϊό αν πάω στο νοσοκομείο;
• Θα μπορέσω να πλησιάσω ξανά άνθρωπο;
• Πώς θα είναι η ζωή μας πλέον;

«Για κάποιους συνανθρώπους μας οι περισσότεροι εκ των οποίων έχουν δυσανεξία στην αβεβαιότητα, οι παραπάνω φράσεις μπορούν να προκαλέσουν άγχος ποικίλης βαρύτητας και να πυροδοτήσουν υποχονδριακές φοβίες. Δυσανεξία στην αβεβαιότητα είναι η μη ανοχή αβέβαιων στοιχείων του περιβάλλοντος ή θεώρησή τους κατά κανόνα ως απειλητικά. Στους ανθρώπους αυτούς το άγχος είναι υψηλό προκαλώντας χρονίως ψυχική και σωματική υπερένταση, ευερεθιστότητα, δυσκολίες ύπνου και συγκέντρωσης και αρκετά ψυχοσωματικά ενοχλήματα. Διαγνωστικά η κατάσταση αυτή αντιστοιχεί συνήθως στη γενικευμένη αγχώδη διαταραχή.

Επιπροσθέτως υπάρχει μια διακριτή γραμμή που διαχωρίζει την έννοια της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής από την πιο «ψυχαναγκαστική» ευλάβεια που τηρούμε ως ανθρωπότητα πλέον συνολικά κάποιους κανόνες απολύμανσης και προστασίας, όπως η σωστή χρήση μάσκας για λόγους επιβίωσης. Οι κανόνες αυτοί είναι συγκεκριμένοι και σαφείς, αλλά ενίοτε όχι 100% επαρκείς και δε χρειάζεται να ξεπερνιούνται χάριν κάποιας τελειοθηρικής αντίληψης περί απόλυτης προστασίας. Φερ’ ειπείν δε χρειάζεται να πλένουμε τα χέρια μας πάνω από 20 δευτερόλεπτα κάθε φορά».

Τι θα μπορούσε να κάνει ένας άνθρωπος που βιώνει έτσι την αβεβαιότητα;

Ακολουθούν κάποιες βασικές γραμμές, πάντα όπως τις καταγράφει ο κ. Καλημέρης:

Ας εστιάσουμε σε αυτά που μπορούμε να ελέγξουμε. Μπορούμε να ελέγξουμε τα μέτρα που λαμβάνουμε εμείς οι ίδιοι για να προστατευτούμε π.χ. τις μάσκες, την αποφυγή συνωστισμών, το πλύσιμο των χεριών μας κ.α. Αν κάποιος έχασε την εργασία του, σίγουρα αυτό είναι πολύ άσχημο, αλλά υπάρχει κάτι που μπορεί να ελέγξει και αυτό είναι η ενέργεια και ο χρόνος που θα αφιερώσει στο να βρει άλλη δουλειά.

Ας «προκαλέσουμε» την ανάγκη μας για βεβαιότητες. Ας ρωτάμε τον εαυτό μας για πόσα πράγματα μπορούμε να είμαστε πραγματικά σίγουροι στη ζωή; Υπάρχει καμιά απόλυτη εγγύηση για μόνιμη υγεία, μόνιμη εργασία; Ποια είναι τα πλεονεκτήματα και ποια τα μειονεκτήματα της αβεβαιότητας; Η αβεβαιότητα προϋποθέτει μόνο αρνητικές εξελίξεις; Ας θυμηθούμε ευχάριστα πράγματα που μας συνέβησαν χωρίς να το περιμένουμε όπως μια ερωτική σχέση, μια θέση εργασίας, μια ξαφνική συνάντηση με παλιό γνώριμο, ένα δώρο κ.α.

Ας επανεκτιμήσουμε τις πιθανότητες που έχουμε δώσει για μια αρνητική έκβαση. Μήπως την έχουμε υπερεκτιμήσει και μήπως ταυτόχρονα έχουμε υποεκτιμήσει τη δυνατότητά μας να αντιμετωπίσουμε την έκβαση αυτή; Μήπως παράλληλα έχουμε σταματήσει να αναγνωρίζουμε την ύπαρξη και θετικής έκβασης; Μήπως ασχολούμαστε δυσανάλογα πολύ με πράγματα που έχουν ελάχιστες πιθανότητες;

Ας εντοπίσουμε κάποια εξωτερικά ερεθίσματα που πυροδοτούν αβεβαιότητα και ας τα αποφεύγουμε. Για παράδειγμα το συνεχές διάβασμα αρνητικών ειδήσεων ή μη αξιόπιστων πηγών στο διαδίκτυο αποτελεί εγγυημένη πηγή άγχους.

Ας αφήσουμε τον εαυτό σας να αισθανθεί την αβεβαιότητα. Αντί να ασχοληθούμε με μάταιες προσπάθειες για να αποκτήσουμε τον έλεγχο του ανεξέλεγκτου, ας αφήσουμε τον εαυτό μας να βιώσει για λίγο την ταλαιπωρία της αβεβαιότητας. Όπως όλα τα συναισθήματα, εάν αφήσουμε τον εαυτό μας να νιώσει φόβο και αβεβαιότητα, τελικά αυτά θα περάσουν. Ας εστιάσουμε στην παρούσα στιγμή και στην αναπνοή μας και ας αφήσουμε τον εαυτό μας να αισθανθεί.

Ας μάθουμε να αποδεχόμαστε συνειδητά την αβεβαιότητα. Μήπως έχουμε εναποθέσει την αίσθηση της αξίας μας στο πόσο καλοί μέντιουμ είμαστε, στο πόσο ακούραστο έλεγχο θα προσπαθούμε να έχουμε και αν κάτι μας ξεφύγει το θεωρούμε αδυναμία;

«Το να αποδεχτούμε την αβεβαιότητα βέβαια δε σημαίνει παραίτηση ή έλλειψη σχεδίου. Δε σημαίνει ότι θα σταματήσουμε την όποια πρόληψη είναι εφικτό να γίνει. Σημαίνει ότι θα σταματήσουμε να έχουμε εμμονή με τον έλεγχο και θα αποδεχτούμε ότι κάποια σχέδιά μας μπορεί να μην πετύχουν για λόγους πέραν των δυνατοτήτων μας», τονίζει ο κ. Καλημέρης.