Η Εγκλείστρα της Βαράσοβας

Στη νότια απόκρημνη πλευρά της Βαράσοβας, του «Αγίου Όρους της Αιτωλίας», σε θέση που ελέγχει την είσοδο του Πατραϊκού κόλπου και σε υψόμετρο 80 μ. περίπου από την επιφάνεια της θάλασσας, ανοίγεται ευρύχωρο βραχοσκεπές σπήλαιο, στο εσωτερικό του οποίου σώζονται ερείπια οργανωμένου μοναστηριακού συγκροτήματος φρουριακού χαρακτήρα της βυζαντινής εποχής.

Η έρευνα του σπηλαίου ξεκίνησε το 2001 από το Τμήμα Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων με επικεφαλής τον καθηγητή Βυζαντινής Αρχαιολογίας Αθανάσιο Παλιούρα και έφερε στο φως σημαντικά για την περιοχή της Αιτωλίας ευρήματα. Το άνοιγμα του σπηλαίου έφραζε εγκάρσιο διώροφο κτίριο με τα κελιά, ενώ μικρός σκεπαστός διάδρομος στο μέσο περίπου αυτού του κτιρίου (Διαβατικό) αποτελούσε τη μοναδική πρόσβαση προς το εσωτερικό του σπηλαίου.

Στο βάθος σώζεται το μικρό Καθολικό που έχει τη μορφή απλού μονόχωρου ναΐσκου με ημικυκλική αψίδα στην ανατολική πλευρά και πλακόστρωτη αυλή στα δυτικά. Περιμετρικά σχηματίζονται μικρότερα σπήλαια και κόγχες, όπου φιλοξενούνται τα υπόλοιπα προσκτίσματα: δεξαμενή νερού, Τράπεζα, Δοχείο, Εστία-Μαγειρείο, φούρνος. Μοναδική και σπάνια είναι η ύπαρξη σε υπερκείμενο μικρό σπήλαιο, βορειοανατολικά του ναού, Εγκλείστρας, η οποία συνδεόταν με το κυρίως σπήλαιο με ξυλοκατασκευή.

Χρησίμευε είτε ως χώρος προστασίας των μοναχών και φύλαξης των πολύτιμων αντικειμένων του μοναστηριού σε περιπτώσεις αιφνίδιων επιδρομών πειρατών είτε ως χώρος πνευματικής άσκησης και προσευχής των «εγκλείστων». Με βάση τα έως τώρα κινητά ευρήματα, και σε συνδυασμό με τη μοναστική άνθηση που παρατηρείται στο όρος της Βαράσοβας (ναΰδρια Αγίου Πέτρου και Αγίου Δημητρίου, σπήλαια Αγίων Πατέρων και Αγίου Νικολάου Δυτικής Βαράσοβας) κατά τους μεσοβυζαντινούς αιώνες (9ος-12ος αι.), το σπήλαιο του Αγίου Νικολάου με την Εγκλείστρα της Νότιας Βαράσοβας άκμασε ως λατρευτικό και ησυχαστικό κέντρο περίπου για δέκα αιώνες (9ος-18ος αι.).

Πρόκειται για τη μοναδική αυτού του είδους Εγκλείστρα που έχει ανακαλυφθεί στον Ελλαδικό χώρο, όπως οι αντίστοιχες στην Παλαιστίνη, στην Αίγυπτο και στην Κύπρο.